Stachys serbica Panč. 1874

Pun naziv taksona:

Stachys serbica Panč., Fl. Princ. Serb. 564 (1874)

Pančić, J.: Flora Kneževine Srbije ili vaskularne biljke, koje u Srbiji divlje rastu. Po analitičkom metodu složio Dr. Josif Pančić. Flora Principatus Serbiae. - Državna štamparija, Beograd, 1874, XXXIV+798 str.

Locus classicus: Aleksinac, okolina, “na prelozima” (Pančić 1874: 564).

Holotypus: Aleksinac, Pančić 8440, BEOU!

Opis: Jednogodišnja biljka. Koren tanak. Stabljika uspravna, nerazgranata ili razgranata, pokrivena štrčećim dlakama. Listovi jajasti ili izduženi, duž oboda tupo nazubljeni, pri osnovi zaokrugljeni ili plitko srcasto usečeni, sa lisnom drškom, pokriveni dlakama. Priperci lancetasti, duži od cvetova. Po 3-6 cvetova složeni u prividne, međusobno glavičasto zbijene pršljenove na vrhu stabljike i grana. Čašica pokrivena dlakama, čašični zupci lancetasti, šiljati, dugački skoro kao i čašična cev; u vreme plodonošenja biljke čašica naduvena. Krunica crvena, pokrivena maljama, jedva nešto duža od čašice.

Opšte rasprostranjenje: Endemit Balkanskog poluostrva, rasprostranjen u submediteranskim delovima Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Albanije, Grčke i Bugarske. Rasprostranjenje u Srbiji: Aleksinac, okolina, "na prelozima", Knjaževac, Ploča, Prizren, Vlašna.

Stanište: Raste pretežno na krečnjačkim kamenjarima, na otvorenim travnim površinama, u šikarama i termofilnim šumama iz sveze Ostryo-Carpinion. Retko se sreće na antropogenim površinama kao što su međe i zapuštene njive.

Ostalo: Vrsta za koju se osnovano pretpostavlja da je iščezala sa područja Srbije. Staništa u okolini Aleksinca su delom uništena urbanizacijom, a delom pretvaranjem u poljoprivredne površine. Lokalitet kod Knjaževca u podnožju Stare planine u novije vreme je proveravan ali vrsta nije nađena. Naime, na ovom lokalitetu nisu nađena ni pogodna staništa za ovu biljku jer su sve otvorene površine ili pošumljene ili je sukcesija šumske vegetacije toliko odmakla da su ona u potpunosti sklopljena. Osim toga, čitav prostor je pod silikatima na kojima ova biljka do sada nije zabeležena. Nalazište kod Prizrena nije proveravano.

Vrsta je bila Zakonom zaštićena kao prirodna retkost u Srbiji (Sl. gl. R Srbije br. 66/91, 83/92 i 50/93).

Vrsta je zabeležena u regionu Pive sredinom ovog veka (Blečić 1953: 22). Njene subpopulacije na ovom području i danas su relativno bogate i dobro se prirodno obnavljaju. Međutim, imajući u vidu da je vrsta u Crnoj Gori lokalizovana samo na region Pive, koji je istovremeno i jedini preostali deo areala u Jugoslaviji, njen status ugroženosti je procenjen kao ugrožen takson. U Bosni i Hercegovini je vrsta uvrštena u kategoriju verovatno iščezlog (?EX), a u Bugarskoj retkog (R) taksona.

Kao jednogodišnja biljka mogla bi se lako uzgajati iz semena u ex situ uslovima gde bi se ispitali reproduktivni potencijali vrste i sakupio materijal za reintrodukciju u blizini ranije poznatih nalazišta (okolina Aleksinca). Izvorni materijal za ex situ gajenje mogao bi se uzeti iz Crne Gore (Piva) gde su populacije ove biljke stabilne i dobro se prirodno obnavljaju i održavaju.